Triết học Mác – Lênin không chỉ là nền tảng lý luận của chủ nghĩa xã hội khoa học mà còn là kim chỉ nam cho tư duy biện chứng, nhận thức khoa học và hành động cách mạng.
Thông qua bài viết này, Hiểu Triết sẽ giúp bạn hiểu rõ triết học Mác – Lênin là gì, nội dung cốt lõi và ý nghĩa thực tiễn của nó trong thời đại ngày nay.
Sơ lược về tiểu sử Mác
Karl Marx (1818–1883) là một nhà triết học, nhà kinh tế chính trị và nhà cách mạng xã hội người Đức, được coi là người đặt nền móng cho triết học Mác – Lênin. Cuộc đời và sự nghiệp của ông không chỉ phản ánh tư duy triết học sâu sắc mà còn gắn liền với những biến động xã hội lớn của thế kỷ XIX.
Sinh ngày 5 tháng 5 năm 1818 tại Trier, Vương quốc Phổ (nay thuộc Đức), Marx là con thứ ba trong một gia đình có chín người con. Cha ông, Heinrich Marx, là một luật sư có tư tưởng khai sáng, ngưỡng mộ các triết gia như Kant và Voltaire. Mặc dù xuất thân từ dòng dõi Do Thái, gia đình ông đã cải đạo sang Cơ Đốc giáo để tránh những hạn chế đối với người Do Thái trong xã hội Phổ lúc bấy giờ.
Marx bắt đầu học tại Trường Trung học Trier, nơi ông được tiếp xúc với các tư tưởng tự do và nhân văn. Năm 1835, ông theo học tại Đại học Bonn, sau đó chuyển sang Đại học Berlin để nghiên cứu luật và triết học. Tại đây, ông bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi triết học của Hegel và tham gia vào nhóm “Hegel trẻ”, những người phê phán tôn giáo và xã hội đương thời. Năm 1841, Marx nhận bằng tiến sĩ triết học với luận án về sự khác biệt giữa triết học tự nhiên của Democritus và Epicurus.
Sau khi tốt nghiệp, Marx dự định trở thành giảng viên đại học nhưng gặp khó khăn do quan điểm chính trị cấp tiến. Ông chuyển sang làm báo và trở thành tổng biên tập của tờ Rheinische Zeitung, nơi ông bắt đầu thể hiện quan điểm phê phán xã hội và kinh tế. Do áp lực từ chính quyền, tờ báo bị đình bản, và Marx buộc phải rời khỏi Đức.
Sau các cuộc cách mạng thất bại năm 1848, Marx tiếp tục sống lưu vong tại London từ năm 1849 cho đến khi qua đời. Tại đây, ông sống trong cảnh nghèo khó nhưng vẫn miệt mài nghiên cứu và viết “Tư bản”, một tác phẩm phân tích sâu sắc về cơ chế vận hành của chủ nghĩa tư bản. Ông cũng tham gia thành lập và hoạt động trong Quốc tế Cộng sản thứ nhất, tổ chức quốc tế đầu tiên của phong trào công nhân.
Marx qua đời ngày 14 tháng 3 năm 1883 tại London do viêm phế quản. Ông được chôn cất tại nghĩa trang Highgate, nơi sau này trở thành điểm đến của nhiều người ngưỡng mộ. Mặc dù trong suốt cuộc đời, ông phải đối mặt với nhiều khó khăn và bị phê phán, nhưng tư tưởng của ông đã có ảnh hưởng sâu rộng, đặt nền móng cho nhiều phong trào xã hội và chính trị trên toàn thế giới.
Triết học Mác – Lênin là gì? Khái niệm và đối tượng nghiên cứu của triết học Mác
Triết học Mác – Lênin là gì?
Triết học Mác – Lênin là hệ thống quan điểm lý luận chung nhất về thế giới, con người và tư duy, dựa trên chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Triết học Mác nghiên cứu những quy luật vận động, phát triển phổ biến của tự nhiên, xã hội và tư duy con người, từ đó xây dựng thế giới quan và phương pháp luận khoa học cho giai cấp công nhân và nhân dân lao động.
Triết học này ra đời từ giữa thế kỷ XIX, do Karl Marx và Friedrich Engels sáng lập, sau đó được Vladimir Ilyich Lenin phát triển và hoàn thiện. Sự kết hợp giữa lý luận và thực tiễn trong triết học Mác – Lênin đã tạo nên một công cụ mạnh mẽ để phân tích và cải tạo xã hội.
Đối tượng nghiên cứu của triết học Mác – Lênin
Đối tượng nghiên cứu của triết học Mác – Lênin là những quy luật vận động và phát triển chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy, được soi chiếu dưới lập trường duy vật biện chứng và duy vật lịch sử.
Khác với các ngành khoa học cụ thể chỉ tập trung vào từng lĩnh vực riêng biệt, triết học Mác – Lênin nghiên cứu toàn diện những mối quan hệ phổ biến, mang tính quy luật giữa vật chất và ý thức, giữa con người và thế giới khách quan, giữa nhận thức và thực tiễn.
Triết học này trả lời các câu hỏi nền tảng như: thế giới có thể nhận thức được không, vai trò của con người trong quá trình cải biến hiện thực là gì, và tại sao cần phải hiểu đúng bản chất của sự vật hiện tượng? Đặc biệt, triết học Mác – Lênin không chỉ lý giải thế giới mà còn hướng con người đến mục tiêu cải tạo thế giới, xây dựng một xã hội công bằng, tiến bộ và nhân văn hơn.
Một đặc điểm quan trọng của đối tượng nghiên cứu trong triết học Mác – Lênin là tính biện chứng – tức mọi sự vật, hiện tượng đều vận động, thay đổi không ngừng thông qua mâu thuẫn nội tại. Những mâu thuẫn này là động lực thúc đẩy sự phát triển. Điều này giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về bản chất của các quá trình diễn ra trong tự nhiên và xã hội.
Đồng thời, triết học Mác – Lênin xác định vật chất là cái có trước, quyết định ý thức, nhưng ý thức không thụ động mà có thể tác động ngược lại hiện thực khách quan thông qua hoạt động thực tiễn. Điều này hình thành nên thế giới quan duy vật – khách quan, khoa học và có khả năng định hướng hành động cách mạng.
So với các hệ thống triết học khác, điểm vượt trội của triết học Mác – Lênin chính là ở tính khoa học, cách mạng và thực tiễn. Nó không sa vào các khái niệm siêu hình, trừu tượng hay chỉ là công cụ để thỏa mãn trí tuệ. Ngược lại, nó luôn gắn chặt với yêu cầu thực tiễn, lấy thực tiễn làm tiêu chuẩn để kiểm nghiệm chân lý.
Triết học Mác – Lênin còn đóng vai trò phương pháp luận cho toàn bộ các ngành khoa học. Trong mối quan hệ biện chứng giữa triết học và khoa học cụ thể, các ngành khoa học cung cấp dữ liệu thực tiễn cho triết học phát triển, đồng thời nhận lại từ triết học hệ thống thế giới quan và phương pháp tư duy logic, biện chứng để nâng cao chất lượng nghiên cứu và ứng dụng.
Các nguyên lý cơ bản của triết học Mác – Lênin
Phép biện chứng duy vật
Phép biện chứng duy vật là một trong những trụ cột lý luận quan trọng của triết học Mác – Lênin, giúp con người hiểu rõ bản chất vận động và phát triển của thế giới tự nhiên, xã hội và tư duy. Đây không chỉ là một học thuyết triết học, mà còn là một phương pháp luận khoa học, định hướng cho hoạt động nhận thức và thực tiễn.
Theo quan điểm của Mác và Ăngghen, phép biện chứng duy vật là khoa học về những quy luật phổ biến nhất của sự vận động và phát triển trong tự nhiên, xã hội và tư duy. Nó khẳng định rằng mọi sự vật, hiện tượng đều tồn tại trong mối liên hệ phổ biến và luôn vận động, phát triển không ngừng.
Hai nguyên lý cơ bản của phép biện chứng duy vật bao gồm:
- Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến: Mọi sự vật, hiện tượng đều có mối liên hệ với nhau, không tồn tại độc lập, tách rời. Sự thay đổi của một yếu tố có thể ảnh hưởng đến toàn bộ hệ thống.
- Nguyên lý về sự phát triển: Sự vật, hiện tượng luôn vận động, phát triển thông qua các mâu thuẫn nội tại, dẫn đến sự chuyển hóa từ cái cũ sang cái mới, từ đơn giản đến phức tạp.
Dựa trên hai nguyên lý này, phép biện chứng duy vật xác lập ba quy luật cơ bản:
- Quy luật chuyển hóa từ những thay đổi về lượng thành những thay đổi về chất và ngược lại: Sự thay đổi dần dần về lượng có thể dẫn đến sự thay đổi về chất khi đạt đến một điểm nút nhất định.
- Quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập: Mọi sự vật đều chứa đựng các mặt đối lập, sự đấu tranh giữa chúng là nguồn gốc của sự phát triển.
- Quy luật phủ định của phủ định: Sự phát triển diễn ra thông qua quá trình phủ định cái cũ, khẳng định cái mới, tạo nên sự tiến bộ liên tục theo hình thức xoáy ốc.
Phép biện chứng duy vật không chỉ là công cụ lý luận, mà còn là phương pháp tư duy khoa học, giúp con người nhận thức đúng đắn về thế giới và định hướng hành động thực tiễn. Nó đóng vai trò quan trọng trong việc phân tích, giải quyết các vấn đề xã hội, kinh tế, chính trị, góp phần vào sự phát triển bền vững của xã hội.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử
Khác với các quan điểm duy tâm trước đó, chủ nghĩa duy vật lịch sử nhấn mạnh rằng sản xuất vật chất là cơ sở nền tảng của đời sống xã hội. Theo đó, sự phát triển của lực lượng sản xuất (bao gồm công cụ, kỹ thuật và lao động) quyết định sự thay đổi của quan hệ sản xuất (quan hệ giữa người lao động và người sở hữu tư liệu sản xuất), từ đó dẫn đến sự thay đổi của toàn bộ cấu trúc xã hội.
Một trong những đóng góp quan trọng của chủ nghĩa duy vật lịch sử là việc xác lập học thuyết hình thái kinh tế – xã hội. Học thuyết này chỉ ra rằng xã hội phát triển theo các giai đoạn lịch sử từ thấp đến cao, tương ứng với các hình thái kinh tế – xã hội khác nhau, như cộng sản nguyên thủy, chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa và cuối cùng là cộng sản chủ nghĩa.
Ngoài ra, chủ nghĩa duy vật lịch sử cũng khẳng định vai trò sáng tạo lịch sử của quần chúng nhân dân. Theo đó, quần chúng nhân dân là chủ thể sáng tạo lịch sử và là lực lượng quyết định sự phát triển lịch sử.
Thực tiễn và nhận thức trong triết học Mác – Lênin
Trong triết học Mác – Lênin, thực tiễn được coi là cơ sở, động lực và mục tiêu của nhận thức. Nó bao gồm các hoạt động vật chất có mục đích của con người nhằm cải tạo thế giới khách quan.
Nhận thức là quá trình phản ánh hiện thực khách quan vào trong tư duy con người, thông qua hoạt động thực tiễn. Nó mang tính biện chứng, tức là luôn vận động, phát triển và hoàn thiện thông qua việc kiểm nghiệm trong thực tiễn.
Mối quan hệ giữa thực tiễn và nhận thức được thể hiện qua các điểm sau:
- Thực tiễn là cơ sở của nhận thức: Con người thông qua hoạt động thực tiễn để tác động vào thế giới khách quan, từ đó phát hiện ra các thuộc tính, quy luật của sự vật, hiện tượng. Ví dụ, trong quá trình lao động sản xuất, con người nhận ra các quy luật tự nhiên và áp dụng vào sản xuất.
- Thực tiễn là động lực của nhận thức: Nhu cầu thực tiễn thúc đẩy con người tìm kiếm tri thức mới để giải quyết các vấn đề đặt ra trong cuộc sống. Chẳng hạn, nhu cầu chữa bệnh đã thúc đẩy sự phát triển của y học.
- Thực tiễn là mục đích của nhận thức: Mục tiêu cuối cùng của nhận thức là phục vụ thực tiễn, cải biến thế giới khách quan. Tri thức chỉ có ý nghĩa khi được vận dụng vào thực tiễn để mang lại lợi ích cho con người.
- Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý: Chân lý được kiểm nghiệm thông qua thực tiễn. Một lý thuyết chỉ được coi là đúng khi nó được thực tiễn chứng minh. Như Lênin đã khẳng định: “Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý”.
Hình thái kinh tế – xã hội và vai trò của cách mạng xã hội
Hình thái kinh tế – xã hội là một hệ thống hoàn chỉnh, bao gồm lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng. Sự phát triển của lực lượng sản xuất dẫn đến sự thay đổi trong quan hệ sản xuất, từ đó làm thay đổi kiến trúc thượng tầng.
Mâu thuẫn cơ bản giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là động lực thúc đẩy sự phát triển xã hội. Khi mâu thuẫn này trở nên gay gắt, nó sẽ dẫn đến cách mạng xã hội, nhằm xóa bỏ quan hệ sản xuất cũ và thiết lập quan hệ sản xuất mới phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất.
Đóng góp của Lênin trong việc phát triển triết học Mác
Vladimir Ilyich Lenin đã có những đóng góp quan trọng trong việc bảo vệ và phát triển triết học Mác. Ông đã phê phán các trào lưu chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán, khẳng định vai trò của vật chất và thực tiễn trong nhận thức.
Lenin cũng phát triển lý luận nhận thức, nhấn mạnh rằng nhận thức là quá trình phản ánh hiện thực khách quan, thông qua hoạt động thực tiễn. Ông khẳng định sự thống nhất giữa lý luận khoa học và hành động cách mạng, tức là lý luận phải gắn liền với thực tiễn cách mạng để cải tạo xã hội.
Vai trò của triết học Mác – Lênin trong thời đại ngày nay
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của khoa học – công nghệ, triết học Mác – Lênin giúp con người hiểu rõ bản chất của các hiện tượng xã hội, từ đó đưa ra những quyết định đúng đắn trong hoạt động thực tiễn. Nó cung cấp thế giới quan duy vật biện chứng và phương pháp luận khoa học, giúp phân tích và giải quyết các vấn đề phức tạp của xã hội hiện đại.
Triết học Mác – Lênin cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nhân cách và tư duy phản biện cho thế hệ trẻ. Thông qua việc nghiên cứu và vận dụng triết học này, sinh viên và thanh niên có thể phát triển khả năng tư duy logic, sáng tạo và có trách nhiệm với xã hội.
Ngoài ra, triết học Mác – Lênin còn là công cụ để Đảng và Nhà nước Việt Nam định hướng cho sự nghiệp đổi mới và phát triển đất nước. Nó giúp xác định con đường đi lên chủ nghĩa xã hội phù hợp với điều kiện thực tiễn của Việt Nam, đồng thời giải quyết các mâu thuẫn và thách thức trong quá trình phát triển.
Trong thời đại ngày nay, với những biến động phức tạp của tình hình thế giới, triết học Mác – Lênin vẫn giữ nguyên giá trị và tính thời sự. Nó là kim chỉ nam cho hành động, giúp con người nhận thức đúng đắn về thế giới và vai trò của mình trong việc cải tạo thế giới đó.
So sánh triết học Mác – Lênin với các trường phái triết học khác
So với các trường phái triết học khác, triết học Mác – Lênin có những điểm tương đồng và khác biệt rõ rệt, đặc biệt trong cách tiếp cận và giải quyết các vấn đề cơ bản của triết học.
Một trong những điểm nổi bật của triết học Mác – Lênin là việc xác định thực tiễn là cơ sở, động lực, mục đích và tiêu chuẩn của nhận thức. Khác với các trường phái triết học phương Tây hiện đại, vốn thường tập trung vào phân tích lý thuyết và trừu tượng, triết học Mác – Lênin nhấn mạnh vai trò của hoạt động thực tiễn trong việc hình thành và kiểm nghiệm tri thức. Điều này giúp triết học Mác – Lênin gắn bó chặt chẽ với đời sống xã hội và có khả năng ứng dụng cao trong thực tiễn.
Về phương pháp luận, triết học Mác – Lênin sử dụng phép biện chứng duy vật, coi sự phát triển là kết quả của mâu thuẫn nội tại và sự đấu tranh giữa các mặt đối lập. Trong khi đó, nhiều trường phái triết học khác, như chủ nghĩa duy tâm hay chủ nghĩa hiện sinh, thường không chú trọng đến mâu thuẫn và đấu tranh, mà tập trung vào các khía cạnh tinh thần, ý thức hoặc tồn tại cá nhân. Điều này dẫn đến sự khác biệt trong cách nhìn nhận và giải quyết các vấn đề xã hội và con người.
Một điểm khác biệt quan trọng nữa là triết học Mác – Lênin khẳng định vai trò của quần chúng nhân dân trong lịch sử. Theo đó, quần chúng nhân dân là chủ thể sáng tạo lịch sử, là lực lượng quyết định sự phát triển của xã hội. Ngược lại, nhiều trường phái triết học khác thường đề cao vai trò của cá nhân, của các nhà tư tưởng hoặc lãnh đạo, mà không chú trọng đến vai trò của tập thể.
Tuy nhiên, cũng cần thấy rằng, triết học Mác – Lênin không hoàn toàn đối lập với các trường phái triết học khác. Thực tế, nó đã kế thừa và phát triển nhiều yếu tố tích cực từ các trường phái trước đó, như phép biện chứng của Hegel hay chủ nghĩa duy vật của Feuerbach. Sự kết hợp này tạo nên một hệ thống lý luận phong phú, có khả năng giải thích và định hướng cho sự phát triển của xã hội.
Kết luận
Triết học Mác – Lênin là nền tảng tư duy biện chứng của thời đại, cung cấp công cụ lý luận để hiểu và cải tạo thế giới. Nó không chỉ có giá trị lý luận mà còn có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc trong việc xây dựng xã hội công bằng, dân chủ và văn minh.
Trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0, việc vận dụng và phát triển triết học Mác – Lênin sẽ góp phần quan trọng vào sự nghiệp đổi mới và phát triển bền vững của đất nước.
