Triết học hiện sinh không chỉ là một trường phái tư tưởng mà còn là lối tiếp cận sâu sắc về con người, tự do và sự tồn tại. Bắt nguồn từ những trăn trở về ý nghĩa cuộc sống trong thời kỳ khủng hoảng, triết học hiện sinh trở thành công cụ mạnh mẽ để lý giải sự cô đơn, trách nhiệm và bản thể cá nhân trong thế giới hiện đại.
Thông qua bài viết này, Hiểu Triết sẽ đưa bạn đi qua những nội dung quan trọng nhất của triết học hiện sinh theo cách rõ ràng, mạch lạc và đầy cảm hứng.
Triết học hiện sinh (chủ nghĩa hiện sinh) là gì?
Sau nhiều thập kỷ phát triển, từ việc suy luận về các chủ đề siêu hình học, nhận thức luận hay sự tồn tại của Chúa, Thần thì đến thế kỷ 20, các triết gia dần chuyển sự tập trung vào con người. Triết học lúc này chủ yếu bàn về hạnh phúc của con người, thế nào là một con người hoàn thiện và vị trí của con người trên thế giới là gì. Đó cũng chính là lúc chủ nghĩa hiện sinh hay triết học hiện sinh ra đời.
Triết học hiện sinh (existentialism) có thể hiểu đơn giản là triết học bàn về sự tồn tại (existent) của con người. Một cách hiểu khác, triết học hiện sinh chính là triết học Chủ nghĩa nhân văn (humanism). Có thể nói, triết học hiện sinh là một trường phái triết học tập trung vào trải nghiệm sống cá nhân, tự do và ý nghĩa cho sự tồn tại của con người.
Khác với các trường phái triết học khác, hiện sinh không quan tâm nhiều đến các hệ thống lý thuyết trừu tượng hay các chân lý phổ quát, mà đặt trọng tâm vào từng cá thể, sự lựa chọn và trách nhiệm cá nhân trong một thế giới không chắc chắn.
Bản chất của triết học hiện sinh là thách thức quan điểm rằng con người có một bản chất cố định hay sẵn có. Thay vào đó, nó khẳng định “tồn tại có trước bản chất” — nghĩa là con người sinh ra không mang một bản chất định sẵn nào, mà chính qua hành động, sự lựa chọn của mình mới tạo nên bản chất và ý nghĩa cuộc đời. Đây là một bước chuyển lớn trong lịch sử triết học, đánh dấu sự khác biệt rõ nét so với các trường phái duy lý, duy nghiệm hay chủ nghĩa duy vật.
Nguồn gốc và bối cảnh ra đời của chủ nghĩa hiện sinh
Nguồn gốc của triết học hiện sinh
Triết học hiện sinh bắt nguồn từ châu Âu vào thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, phát triển mạnh mẽ trong bối cảnh xã hội đầy biến động và khủng hoảng như Chiến tranh Thế giới thứ nhất và thứ hai. Những sự kiện này đặt con người vào trạng thái nghi ngờ sâu sắc về ý nghĩa cuộc sống, về sự tồn tại và giá trị của các hệ thống tri thức truyền thống.
Một số nhà triết học quan trọng đã góp phần đặt nền móng cho trường phái này, trong đó có Søren Kierkegaard và Friedrich Nietzsche.
Trong đó, Kierkegaard được xem là “cha đẻ của triết học hiện sinh,” nhấn mạnh tầm quan trọng của đức tin cá nhân và lựa chọn tự do trong sự cô đơn và lo âu tồn tại. Nietzsche thì nổi tiếng với tư tưởng vượt lên trên đạo đức truyền thống, khai phá ý tưởng về sự tự tạo giá trị của con người.
Sang thế kỷ 20, triết học hiện sinh phát triển đa dạng hơn với nhiều trường phái khác nhau, từ hiện sinh hữu thần đến hiện sinh vô thần. Hiện sinh hữu thần nhấn mạnh mối quan hệ giữa con người và Thượng đế như Kierkegaard và Gabriel Marcel.
Trong khi đó, hiện sinh vô thần nổi bật với những tên tuổi như Jean-Paul Sartre và Albert Camus, đặt ra câu hỏi về sự tự do tuyệt đối trong thế giới không có Thượng đế.
Bối cảnh lịch sử và xã hội hình thành chủ nghĩa hiện sinh
Xét về bối cạnh thực tế của thế kỷ 19, sự ra đời của hiện sinh chủ nghãi gắn liền với những biến động sâu sắc trong lịch sử nhân loại. Đặc biệt phải kể đến là các cuộc chiến tranh, khủng hoảng kinh tế và sự thay đổi các vấn đề xã hội nhanh chóng.
Thời kỳ này khiến nhiều người cảm thấy cuộc sống mất đi ý nghĩa truyền thống, những giá trị cũ trở nên bất ổn và không còn đủ sức giải thích thực tại.
Trước bối cảnh đó, triết học hiện sinh xuất hiện như một phản ứng mạnh mẽ trước sự phi lý của thế giới. Nó đặt câu hỏi về sự tồn tại, tự do và trách nhiệm của cá nhân. Đồng thời, triết học lúc này tập trung vào việc giúp con người tìm lại ý nghĩa qua chính trải nghiệm và hành động của mình.
Điểm nổi bật của triết học hiện sinh là sự tập trung vào trạng thái “phi lý” (absurdity) – sự xung đột giữa nhu cầu tìm kiếm ý nghĩa của con người và thế giới vốn không có ý nghĩa sẵn có. Điều này khiến con người thường xuyên trải qua cảm giác cô đơn, lo âu và khủng hoảng.
Từ đó, chủ nghĩa hiện sinh đặt ra các câu hỏi: Con người phải làm gì trước những thay đổi xã hội? Điều gì khiến con người tiếp tục sống hay giá trị cuộc sống của con người là như thế nào?
Những tư tưởng cốt lõi trong triết học hiện sinh
Dưới đây là những tư tưởng cốt lõi của triết học hiện sinh:
Tồn tại có trước bản chất
Jean-Paul Sartre, một trong những nhà triết học hiện sinh nổi bật, đã khẳng định rằng “tồn tại có trước bản chất”. Điều này có nghĩa là con người trước tiên tồn tại, sau đó mới xác định bản chất của mình thông qua hành động và lựa chọn.
Không có một bản chất cố định nào được định sẵn cho con người; thay vào đó, mỗi cá nhân tự tạo ra bản chất của mình thông qua cuộc sống và quyết định của chính họ. Việc phủ nhận bản chất có sau sự tồn tại cũng nhấn mạnh vào vị trí của người trong việc quyết định số phận của mình.
Tự do và trách nhiệm cá nhân
Triết học hiện sinh đề cao tự do cá nhân, cho rằng mỗi người có khả năng lựa chọn và định hình cuộc sống của mình. Con người sẽ là người lái “con tàu số phận” của chính mình thay vì là Chúa hay các vị Thần của các tôn giáo. Hay có thể nói, đây là lúc mà Thuyết Vô Thần được nhiều triết gia lựa chọn tin vào so với Thuyết Hữu Thần trong các thời kỳ triết học trước đó
Tuy nhiên, tự do đi kèm với trách nhiệm; con người phải chịu trách nhiệm hoàn toàn về những lựa chọn và hành động của mình. Không thể đổ lỗi cho hoàn cảnh hay người khác, mỗi cá nhân phải đối mặt với hậu quả của quyết định của mình. Có thể nói, con người phải chịu “bản án” sự tự do mà chính con người có được.
Tính chân thực (Authenticity) trong chủ nghĩa hiện sinh
Sống một cuộc đời chân thực là sống đúng với bản thân, không bị chi phối bởi kỳ vọng xã hội hay áp lực từ bên ngoài. Triết học hiện sinh khuyến khích con người sống một cách trung thực với chính mình, nhận thức rõ ràng về sự tự do và trách nhiệm của mình, và hành động phù hợp với giá trị và niềm tin cá nhân.
Sự phi lý (Absurdity)
Albert Camus, một nhà văn và triết gia hiện sinh, đã mô tả cuộc sống như một điều phi lý – một sự xung đột giữa khát khao tìm kiếm ý nghĩa và sự im lặng của vũ trụ. Con người phải đối mặt với sự phi lý này và tìm cách sống một cuộc đời có ý nghĩa dù không có một mục đích hay giá trị tuyệt đối nào được định sẵn.
Lo âu và tuyệt vọng
Triết học hiện sinh thừa nhận rằng lo âu và tuyệt vọng là những phần không thể tránh khỏi của trải nghiệm con người. Lo âu phát sinh từ nhận thức về tự do và trách nhiệm, trong khi tuyệt vọng xuất hiện khi con người nhận ra sự giới hạn và bất toàn của bản thân. Tuy nhiên, đối mặt với những cảm xúc này có thể dẫn đến sự trưởng thành và hiểu biết sâu sắc hơn về bản thân.
Tha nhân và mối quan hệ xã hội
Mặc dù triết học hiện sinh tập trung vào cá nhân, nó cũng nhận thức được vai trò của người khác (tha nhân) trong việc hình thành bản sắc cá nhân. Mối quan hệ với người khác có thể là nguồn gốc của sự tự do hoặc sự áp đặt và con người phải học cách cân bằng giữa việc duy trì bản sắc cá nhân và tương tác với xã hội.
Những triết gia hiện sinh tiêu biểu và đóng góp của họ
Søren Kierkegaard (1813–1855)
Được coi là “cha đẻ của triết học hiện sinh”, Kierkegaard nhấn mạnh vào trải nghiệm cá nhân và mối quan hệ giữa con người với Thượng đế. Ông cho rằng mỗi cá nhân phải đối mặt với sự tuyệt vọng và lo âu để đạt được đức tin chân chính. Kierkegaard sử dụng phương pháp “giao tiếp gián tiếp” để khuyến khích người đọc tự suy ngẫm và tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống.
Friedrich Nietzsche (1844–1900)
Nietzsche là một triết gia Đức nổi tiếng với việc thách thức các giá trị truyền thống về đạo đức và tôn giáo. Ông đề xuất khái niệm “ý chí quyền lực” và “siêu nhân”, nhấn mạnh sự tự do và khả năng tự tạo ra giá trị của con người. Triết học Nietzsche cũng chỉ trích sự tuân thủ mù quáng và khuyến khích cá nhân sống một cuộc đời chân thực và sáng tạo.
Jean-Paul Sartre (1905–1980)
Sartre là một trong những nhà triết học hiện sinh nổi bật nhất thế kỷ 20. Ông cho rằng “tồn tại có trước bản chất”, nghĩa là con người tồn tại trước, sau đó mới định nghĩa bản chất của mình thông qua hành động và lựa chọn. Sartre nhấn mạnh rằng con người hoàn toàn tự do và phải chịu trách nhiệm về cuộc sống của mình.
Simone de Beauvoir (1908–1986)
De Beauvoir là một triết gia và nhà văn Pháp, đồng thời là một nhà nữ quyền tiên phong. Trong tác phẩm “Giới tính thứ hai”, bà phân tích cách mà phụ nữ bị định nghĩa và hạn chế bởi xã hội, đồng thời kêu gọi phụ nữ tự xác định bản thân và sống một cuộc đời chân thực. De Beauvoir kết hợp triết học hiện sinh với chủ nghĩa nữ quyền, mở ra một hướng đi mới cho cả hai lĩnh vực.
Albert Camus (1913–1960)
Albert Camus là một nhà văn và triết gia Pháp, nổi tiếng với khái niệm “phi lý” trong triết học hiện sinh. Ông cho rằng cuộc sống vốn không có ý nghĩa cố định, và con người phải tự tạo ra ý nghĩa cho cuộc sống của mình. Trong tác phẩm “Huyền thoại Sisyphus”, Camus mô tả hình ảnh con người như Sisyphus, không ngừng lăn đá lên đỉnh núi, biểu tượng cho sự kiên trì và ý chí sống trong một thế giới phi lý.
Martin Heidegger (1889–1976)
Heidegger là một triết gia Đức, nổi tiếng với tác phẩm “Hữu thể và Thời gian”. Ông giới thiệu khái niệm “Dasein” (tồn tại), nhấn mạnh đến sự hiện hữu của con người trong thế giới và mối quan hệ của con người với cái chết. Heidegger cho rằng con người phải đối mặt với sự lo âu và cái chết để sống một cuộc đời chân thực và có ý nghĩa.
So sánh triết học hiện sinh với các trường phái khác
Hiện sinh là một trường phái triết học tập trung vào sự tồn tại cá nhân, tự do và trách nhiệm của con người. Để hiểu rõ hơn về vị trí và đặc điểm của triết học hiện sinh, chúng ta sẽ so sánh nó với các trường phái triết học khác như chủ nghĩa duy lý, Phật giáo, chủ nghĩa Mác và phân tâm học.
Chủ nghĩa hiện sinh và chủ nghĩa duy lý
Chủ nghĩa duy lý cho rằng lý trí là nguồn gốc chính của tri thức và con người có thể đạt được chân lý thông qua tư duy logic và phân tích. Ngược lại, chủ nghĩa hiện sinh nhấn mạnh vào trải nghiệm cá nhân, cảm xúc và sự tự do trong việc định nghĩa bản thân. Trong khi chủ nghĩa duy lý tìm kiếm sự chắc chắn và trật tự, triết học hiện sinh chấp nhận sự phi lý và bất định của cuộc sống.
Chủ nghĩa hiện sinh và Phật giáo
Cả chủ nghĩa hiện sinh và Phật giáo đều quan tâm đến khổ đau và sự tồn tại của con người. Phật giáo dạy rằng khổ đau là kết quả của sự chấp trước và vô minh, và con đường giải thoát là thông qua việc buông bỏ và giác ngộ. Triết học hiện sinh, đặc biệt là qua các tác phẩm của Sartre và Camus, cho rằng con người phải đối mặt với sự phi lý của cuộc sống và tự tạo ra ý nghĩa cho chính mình. Mặc dù có điểm tương đồng trong việc nhận diện khổ đau, hai trường phái này khác nhau về cách tiếp cận và giải quyết vấn đề.
Triết học hiện sinh và chủ nghĩa Mác
Chủ nghĩa Mác tập trung vào các yếu tố kinh tế và xã hội, cho rằng ý thức con người được hình thành bởi điều kiện vật chất và quan hệ sản xuất. Ngược lại, chủ nghĩa hiện sinh nhấn mạnh vào tự do cá nhân và trách nhiệm trong việc lựa chọn và hành động. Trong khi chủ nghĩa Mác xem con người là sản phẩm của xã hội, triết học hiện sinh coi con người là chủ thể tự do, có khả năng vượt qua hoàn cảnh để định nghĩa bản thân.
Chủ nghĩa hiện sinh và phân tâm học
Phân tâm học, do Freud sáng lập, tập trung vào việc khám phá vô thức và các xung đột nội tâm ảnh hưởng đến hành vi con người. Chủ nghĩa hiện sinh cũng quan tâm đến nội tâm con người, nhưng nhấn mạnh vào sự tự do và khả năng lựa chọn của cá nhân trong việc đối mặt với lo âu và khổ đau. Trong khi phân tâm học tìm cách giải thích hành vi dựa trên quá khứ và vô thức, triết học hiện sinh hướng đến việc sống chân thực và có trách nhiệm trong hiện tại.
Tổng kết
Triết học hiện sinh không chỉ là một trường phái triết học mà còn là một lối sống, một cách nhìn nhận thế giới và bản thân. Nó khuyến khích con người đối mặt với sự tự do, trách nhiệm và tìm kiếm ý nghĩa trong cuộc sống của mình. Trong một thế giới ngày càng phức tạp và không chắc chắn, những tư tưởng của các triết gia hiện sinh vẫn giữ nguyên giá trị và sức mạnh truyền cảm hứng cho con người sống một cách chân thực và có ý nghĩa.
