Chiến tranh từ lâu đã là bóng ma ám ảnh lịch sử loài người. Nhưng trong thế kỷ 21, khi nhân loại tưởng chừng đang bước vào kỷ nguyên hòa bình toàn cầu, thì cuộc chiến Nga – Ukraine cùng với xung đột giữa Israel và Iran lại bùng nổ, nhấn mạnh sự thật phũ phàng rằng bạo lực vũ trang chưa bao giờ rời khỏi hiện thực.
Từ những đòn trừng phạt kinh tế, tấn công mạng, đến vũ khí hiện đại và tổn thất dân thường, các cuộc chiến này không chỉ làm dấy lên lo ngại địa chính trị, mà còn khiến nhân loại phải đặt lại câu hỏi cốt lõi: Chiến tranh là gì dưới góc nhìn triết học? Có thể nào tồn tại một khuôn khổ đạo đức cho những hành động hủy diệt hàng loạt? Và liệu công lý có thể hiện diện giữa những đống tro tàn?
Bài viết này sẽ đưa bạn đi sâu vào quan điểm triết học về chiến tranh, qua lăng kính của các nhà tư tưởng từ cổ điển đến hiện đại, nhằm khám phá bản chất, nguồn gốc, tính hợp pháp, và cả khát vọng hòa bình vẫn đang âm ỉ giữa tiếng súng.
Phần 1 – Quan điểm của các tư tưởng triết Học khác nhau về chiến tranh
Chiến tranh không chỉ là một cuộc đối đầu vũ trang đơn thuần, mà còn là một hiện tượng đa chiều, được các triết gia nhìn nhận dưới nhiều lăng kính khác nhau. Từ nguồn gốc chiến tranh trong bản năng sinh tồn đến vai trò của nó trong sự hình thành xã hội và nhà nước, các quan điểm triết học đã cố gắng lý giải động lực sâu xa đằng sau mọi xung đột. Chúng ta sẽ bắt đầu hành trình khám phá này.
Nguồn Gốc Chiến Tranh Trong Triết Học: Từ Bản Năng Đến Đối Kháng Giai Cấp
Triết học cổ điển thường tìm kiếm nguồn gốc chiến tranh từ chính bản chất con người. Họ cho rằng ham muốn quyền lực, lòng tham lam, hoặc nỗi sợ hãi cố hữu là những yếu tố đẩy con người vào các cuộc xung đột vũ trang. Chẳng hạn, Heraclitus từng nói “chiến tranh là cha của vạn vật”, hàm ý nó là động lực của sự thay đổi và tiến hóa.
Trong triết học chính trị, Thomas Hobbes đã vẽ nên một bức tranh u ám về trạng thái tự nhiên của con người. Ông tin rằng nếu không có một chính quyền mạnh mẽ, cuộc sống sẽ là “chiến tranh của tất cả chống lại tất cả”, nơi mỗi cá nhân đều là mối đe dọa đối với người khác. Chính nỗi sợ hãi cái chết và mong muốn an toàn đã buộc con người phải từ bỏ một phần tự do để thiết lập nhà nước và pháp luật.
Tuy nhiên, quan điểm của Chủ nghĩa Mác-Lênin đã mang đến một góc nhìn khác, cho rằng chiến tranh không phải là sản phẩm của bản chất con người mà là hiện tượng xã hội có nguồn gốc từ chế độ chiếm hữu tư nhân về tư liệu sản xuất và sự đối kháng giữa các giai cấp. Theo V.I. Lênin, chiến tranh không chỉ là hành động bạo lực mà còn là sự tiếp tục của chính trị bằng các biện pháp khác. Ông nhấn mạnh rằng để hiểu được một cuộc chiến, cần phải phân tích bản chất chính trị của nó, tức là nó phục vụ lợi ích của giai cấp nào.
Quan điểm triết học về chiến tranh của Carl von Clausewitz
Khi nói về quan điểm triết học về chiến tranh, không thể không nhắc đến Carl von Clausewitz, một nhà lý luận quân sự người Phổ. Câu nói nổi tiếng của ông: “Chiến tranh là sự tiếp nối chính trị bằng biện pháp khác” đã trở thành kim chỉ nam cho nhiều thế hệ nhà lãnh đạo và triết gia. Clausewitz nhìn nhận chiến tranh không phải là mục đích tự thân, mà là một công cụ chính trị được sử dụng để đạt được các mục tiêu cụ thể của nhà nước.
Điều này có nghĩa là mọi chiến dịch quân sự, mọi trận đánh, đều phải phục vụ cho một ý đồ chính trị nào đó. Nếu chính trị là cái đầu, thì chiến tranh chỉ là cánh tay thực hiện. Tư tưởng này đã giúp định hình cách chúng ta hiểu về mối quan hệ mật thiết giữa quyền lực, chính trị và bạo lực vũ trang, đồng thời khẳng định rằng chiến tranh không bao giờ tách rời khỏi bối cảnh chính trị mà nó diễn ra.
Quan Điểm Marx – Lenin và Hồ Chí Minh về Chiến Tranh
Mở rộng từ quan điểm của V.I. Lênin, triết học Marx – Lenin đào sâu hơn vào bản chất của chiến tranh dưới góc độ giai cấp và kinh tế. Họ phân loại chiến tranh thành hai loại chính: chiến tranh chính nghĩa (kháng chiến giải phóng dân tộc, bảo vệ tổ quốc) và chiến tranh phi nghĩa (xâm lược, áp bức). Hồ Chí Minh, vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác-Lênin vào điều kiện Việt Nam, đã phát triển quan điểm về chiến tranh nhân dân, nhấn mạnh tính chính nghĩa của cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và sức mạnh đoàn kết toàn dân.
Để làm rõ triết lý này, chúng ta có thể xem xét các ví dụ cụ thể. Chiến tranh thế giới I & II thường được xem là chiến tranh phi nghĩa đối với các nước đế quốc vì nguyên nhân sâu xa là tranh giành thuộc địa và thị trường.
Ngược lại, Cách mạng Tháng Mười Nga và Chiến dịch Điện Biên Phủ ở Việt Nam là những ví dụ điển hình cho chiến tranh chính nghĩa, nơi giai cấp bị áp bức và dân tộc bị đô hộ đứng lên giành lại tự do và độc lập. Những sự kiện này không chỉ là dấu mốc lịch sử mà còn là minh chứng hùng hồn cho quan điểm triết học về bản chất chiến tranh và tính chính nghĩa của nó.
Quan Điểm Hiện Sinh Về Chiến Tranh
Trong khi các quan điểm khác tập trung vào nguyên nhân hay tính hợp pháp của bạo lực, triết học hiện sinh lại đào sâu vào trải nghiệm cá nhân của con người trong chiến tranh. Các triết gia như Jean-Paul Sartre và Albert Camus nhấn mạnh gánh nặng của trách nhiệm cá nhân khi đối mặt với những lựa chọn sinh tử trong bối cảnh xung đột vũ trang.
Họ cho rằng, trong chiến tranh, con người bị đẩy vào những tình huống khắc nghiệt, buộc phải đưa ra những quyết định khó khăn, và phải chịu trách nhiệm hoàn toàn về hành động của mình, dù cho hoàn cảnh có vô lý đến đâu. Sự vô lý của cái chết, sự hủy diệt không thể lý giải, và nỗi đau khổ tột cùng là những chủ đề trung tâm trong quan điểm hiện sinh về chiến tranh. Nó buộc mỗi cá nhân phải đối diện với tự do và sự trống rỗng của sự tồn tại khi mọi giá trị thông thường bị đảo lộn.
Đạo Đức Và Tính Hợp Pháp Của Bạo Lực: Thuyết Chiến Tranh Chính Nghĩa
Khi nào việc sử dụng bạo lực quân sự được xem là hợp pháp hoặc chính đáng về mặt đạo đức? Câu hỏi này là trọng tâm của Thuyết Chiến tranh Chính nghĩa (Just War Theory), một trong những lý thuyết được bàn luận sôi nổi nhất trong triết học về chiến tranh. Thuyết này không chỉ đơn thuần là lý thuyết mà còn là khuôn khổ đạo đức để đánh giá liệu một cuộc chiến tranh có thể được thực hiện hay không và được thực hiện như thế nào. Nó tìm cách đặt ra những giới hạn đạo đức cho một hành động bạo lực kinh hoàng.
Jus ad bellum: Tiêu Chí Quyết Định Quyền Gây Chiến
Jus ad bellum (quyền gây chiến) là tập hợp các điều kiện tiên quyết mà một quốc gia phải đáp ứng trước khi tiến hành chiến tranh. Chúng là những tiêu chí đạo đức để đánh giá tính chính nghĩa của việc bắt đầu một xung đột vũ trang.
- Lý do Chính đáng (Just Cause): Đây là tiêu chí quan trọng nhất, khẳng định rằng chiến tranh chỉ được tiến hành vì một lý do chính đáng. Thông thường, đó là để tự vệ chính đáng trước một cuộc xâm lược, hoặc trong những trường hợp đặc biệt, can thiệp nhân đạo để ngăn chặn nạn diệt chủng hay tội ác chiến tranh quy mô lớn. Không thể gây chiến vì lợi ích kinh tế, tranh giành tài nguyên, hay bành trướng lãnh thổ.
- Thẩm quyền Hợp pháp (Legitimate Authority): Chỉ có những nhà nước hoặc tổ chức có thẩm quyền hợp pháp mới được quyền tuyên chiến. Điều này loại trừ các nhóm khủng bố hoặc các cá nhân tự phát. Vai trò của nhà nước và chủ quyền quốc gia là tối quan trọng trong việc đảm bảo tính hợp pháp của hành động quân sự.
- Giải pháp Cuối cùng (Last Resort): Chiến tranh chỉ nên là giải pháp cuối cùng sau khi mọi biện pháp hòa bình khác đã được thử và thất bại. Các nỗ lực ngoại giao, đàm phán, trừng phạt kinh tế, hoặc các phương án không dùng vũ lực khác phải được ưu tiên trước.
- Ý định Đúng đắn (Right Intention): Mục tiêu của chiến tranh phải là hòa bình và công lý, chứ không phải để trả thù, chiếm đoạt, hay hủy diệt. Ý định đúng đắn đảm bảo rằng mục đích của cuộc xung đột là để khôi phục một trật tự công bằng hoặc ngăn chặn một mối đe dọa nghiêm trọng.
- Triển vọng Thành công Hợp lý (Reasonable Prospect of Success): Cuộc chiến tranh phải có khả năng thành công một cách hợp lý để đạt được mục tiêu chính đáng. Việc tiến hành một cuộc chiến vô vọng sẽ chỉ gây ra tổn thất vô ích về người và của.
- Tính Cân xứng (Proportionality ad bellum): Lợi ích dự kiến đạt được từ cuộc chiến tranh phải lớn hơn hậu quả thảm khốc mà nó có thể gây ra. Điều này đòi hỏi một sự đánh giá cẩn trọng về cái giá phải trả và lợi ích thu được.
Jus in bello: Đạo Đức Trong Cách Thức Tiến Hành Chiến Tranh
Khi một cuộc chiến tranh đã bắt đầu, Jus in bello (quyền trong chiến tranh) quy định các nguyên tắc đạo đức về cách thức tiến hành nó. Các nguyên tắc này nhằm mục đích giảm thiểu đau khổ và bảo vệ những người không tham gia vào cuộc chiến. Đây là nền tảng của luật nhân đạo quốc tế.
- Nguyên tắc Phân biệt (Discrimination): Yêu cầu phân định rõ ràng giữa dân thường và quân nhân. Chỉ các mục tiêu quân sự mới được phép tấn công trực tiếp. Dân thường phải được bảo vệ và không được trở thành mục tiêu. Nguyên tắc này là tối quan trọng để giữ vững tính nhân đạo trong xung đột vũ trang.
- Tính Cân xứng (Proportionality in bello): Ngay cả khi tấn công mục tiêu quân sự hợp pháp, quân nhân phải đảm bảo thiệt hại phụ (collateral damage) đối với dân thường và tài sản của họ là tối thiểu và phải cân xứng với lợi thế quân sự trực tiếp đạt được. Nếu thiệt hại phụ quá lớn so với lợi ích, cuộc tấn công đó là phi đạo đức.
- Tính cần thiết Quân sự (Military Necessity): Việc sử dụng vũ lực phải là cần thiết để đạt được mục tiêu quân sự hợp pháp. Bạo lực không được phép vượt quá mức cần thiết. Điều này ngăn chặn việc sử dụng vũ lực bừa bãi hoặc quá mức.
Phần 2: Phân tích cuộc chiến của Nga và Ukraine
Bản Chất Của Cuộc Chiến Nga-Ukraine
Cuộc chiến Nga-Ukraine không chỉ là một xung đột vũ trang cục bộ mà còn là một trường hợp điển hình để phân tích sâu sắc quan điểm triết học về chiến tranh, đặc biệt qua lăng kính của chủ nghĩa dân tộc và chủ nghĩa đế quốc.
Về cơ bản, chiến tranh là sự va chạm của các ý chí chính trị, nhưng những ý chí đó thường được thúc đẩy bởi các hệ tư tưởng sâu xa. Trong bối cảnh này, cả chủ nghĩa dân tộc lẫn chủ nghĩa đế quốc đều đóng vai trò then chốt trong việc định hình nguyên nhân, bản chất, và mục tiêu của cuộc xung đột dai dẳng này.
Chủ nghĩa dân tộc
Chủ nghĩa dân tộc thường được nhìn nhận dưới hai khía cạnh: một mặt là động lực bảo vệ chủ quyền quốc gia và bản sắc dân tộc (dân tộc yêu nước, giải phóng), mặt khác có thể biến thành chủ nghĩa dân tộc cực đoan, mang tính bài ngoại và bành trướng.
Trong trường hợp Ukraine, chủ nghĩa dân tộc của họ là một lực lượng phòng vệ mạnh mẽ, huy động ý chí toàn dân chống lại sự xâm lược, bảo vệ lãnh thổ và văn hóa của mình. Đây là biểu hiện của tính chính nghĩa trong quan điểm triết học về chiến tranh của một quốc gia đang bị tấn công. Người dân Ukraine chiến đấu không chỉ vì đất đai mà còn vì quyền được tự quyết định vận mệnh, một quyền lực thuộc về mỗi dân tộc.
Chủ nghĩa đế quốc mới
Ngược lại, quan điểm triết học về hành động của Nga lại thường được soi chiếu dưới ánh sáng của chủ nghĩa đế quốc mới, hay ít nhất là một phiên bản của chủ nghĩa dân tộc bành trướng. Nó không chỉ đơn thuần là bảo vệ lợi ích quốc gia mà còn thể hiện tham vọng tái lập ảnh hưởng trong khu vực hậu Xô Viết, dựa trên những luận điệu lịch sử, văn hóa, và chủ quyền “có điều kiện” đối với các nước láng giềng. Chủ nghĩa đế quốc theo Lênin là giai đoạn cao nhất của chủ nghĩa tư bản, nơi các cường quốc tranh giành thị trường và ảnh hưởng. Mặc dù bối cảnh hiện đại khác biệt, nhưng những hành vi sử dụng bạo lực quân sự để áp đặt ý chí lên một quốc gia có chủ quyền khác vẫn mang dấu ấn của tư tưởng này.
Các triết gia đương đại sẽ đặt câu hỏi về tính hợp pháp của bạo lực trong bối cảnh Nga-Ukraine. Liệu có lý do chính đáng nào cho việc một quốc gia hùng mạnh hơn lại xâm lược một quốc gia láng giềng? Hay đó là sự vi phạm trắng trợn luật pháp quốc tế và các nguyên tắc đạo đức cơ bản?
Thuyết Chiến tranh Chính nghĩa sẽ khẳng định rằng hành động xâm lược không có lý do chính đáng là phi nghĩa. Ngay cả khi có những lo ngại về an ninh, việc sử dụng bạo lực quân sự quy mô lớn phải là giải pháp cuối cùng, điều mà nhiều nhà phân tích cho rằng Nga đã bỏ qua.
Hơn nữa, khía cạnh chủ nghĩa dân tộc được sử dụng như một công cụ tuyên truyền cũng rất đáng chú ý. Cả hai bên đều tận dụng lòng yêu nước để củng cố sự ủng hộ trong nước và quốc tế. Tuy nhiên, ranh giới giữa chủ nghĩa dân tộc chính đáng và chủ nghĩa dân tộc cực đoan, biến tướng thành công cụ để biện minh cho bạo lực và xâm lược, là một điểm nóng trong các cuộc tranh luận triết học. Cuộc chiến này phơi bày rõ ràng cách thức mà các ý niệm về dân tộc và đế quốc có thể định hình quan điểm về chiến tranh, biến nó thành một cuộc đấu tranh không chỉ trên chiến trường mà còn trên mặt trận tư tưởng và đạo đức.
Phần 3: Phê Phán, Giới Hạn và Vai Trò Của Luật Pháp Quốc Tế về chiến tranh
Trong bối cảnh các cuộc xung đột hiện đại và sự phát triển vượt bậc của công nghệ quân sự, Thuyết Chiến tranh Chính nghĩa phải đối mặt với nhiều thách thức và phê phán gay gắt về tính hợp pháp của bạo lực. Những tiến bộ công nghệ đã tạo ra những “dilemme (thế lưỡng nan)” đạo đức mới, làm mờ đi các ranh giới truyền thống. Điều này đòi hỏi một sự xem xét lại nghiêm túc các học thuyết về chiến tranh.
Chiến Tranh Phi Đối Xứng Và Khó Khăn Trong Việc Áp Dụng Các Quy Tắc Đạo Đức
Sự xuất hiện của các tác nhân phi nhà nước, nhóm khủng bố, và các hình thức chiến tranh mạng đã làm phức tạp thêm việc áp dụng Thuyết Chiến tranh Chính nghĩa. Trong những cuộc xung đột phi đối xứng, việc phân biệt giữa quân nhân và dân thường trở nên vô cùng khó khăn, đặc biệt khi các nhóm chiến binh hoạt động trong khu dân cư hoặc sử dụng dân thường làm lá chắn. Điều này đặt ra những thách thức lớn đối với nguyên tắc phân biệt và tính cân xứng.
Các cuộc tấn công mạng, mặc dù không gây thương vong vật lý trực tiếp, lại có thể làm tê liệt cơ sở hạ tầng quan trọng, gây ra hậu quả nghiêm trọng cho dân thường. Câu hỏi đặt ra là liệu một cuộc tấn công mạng có được coi là hành vi chiến tranh hay không, và liệu nó có tuân thủ các nguyên tắc đạo đức về tính hợp pháp của bạo lực hay không.
Hậu Quả Của Chiến Tranh: Gánh Nặng Đạo Đức Và Công Lý Chuyển Đổi Sau Xung Đột
Chiến tranh không chỉ để lại những tổn thất vật chất ghê gớm mà còn gây ra những vết sẹo sâu sắc về mặt tâm lý và đạo đức đối với nhân loại. Quan điểm triết học không ngừng suy tư về hệ lụy chiến tranh và con đường dẫn đến hòa bình thực sự, một hòa bình vĩnh cửu như Immanuel Kant từng hình dung.
Sau mỗi cuộc chiến tranh, vấn đề trách nhiệm đạo đức của các bên tham chiến luôn được đặt ra. Ai phải chịu trách nhiệm cho những hành vi tàn bạo, cho sự mất mát của sinh mạng dân thường?
Khái niệm công lý chuyển đổi (transitional justice) ra đời nhằm mục đích giải quyết những hậu quả này, không chỉ thông qua việc truy tố tội ác chiến tranh mà còn qua việc thành lập các ủy ban sự thật và hòa giải, đền bù cho nạn nhân, và cải cách thể chế để ngăn chặn xung đột tái diễn. Mục tiêu là hàn gắn xã hội bị chia cắt bởi chiến tranh và xây dựng lại niềm tin.
Vai Trò Của Luật Pháp Quốc Tế Và Các Tổ Chức Toàn Cầu Trong Việc Duy Trì Công Lý
Trước những thách thức này, vai trò của Luật pháp quốc tế và các tổ chức toàn cầu trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Liên Hợp Quốc (UN), đặc biệt là Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, là cơ quan chính có thẩm quyền hợp pháp để ra quyết định về việc sử dụng vũ lực hợp pháp trong các xung đột quốc tế. Các Công ước Geneva và các nghị định thư bổ sung đặt ra các quy tắc chi tiết về luật nhân đạo quốc tế, nhằm bảo vệ dân thường, thương binh, tù binh và các đối tượng dễ bị tổn thương khác trong chiến tranh.
Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) có chức năng điều tra và truy tố các cá nhân phạm tội ác chiến tranh, tội ác diệt chủng và tội ác chống lại loài người. Sự tồn tại của các cơ chế này là nỗ lực của cộng đồng quốc tế nhằm duy trì công lý và đạo đức ngay cả trong hoàn cảnh khắc nghiệt nhất của chiến tranh, đồng thời đối mặt với những thách thức từ công nghệ và các hình thái xung đột mới.
Giáo Dục Hòa Bình Và Đối Thoại Liên Văn Hóa: Xây Dựng Tương Lai Bền Vững
Để ngăn chặn các cuộc chiến tranh trong tương lai, quan điểm triết học nhấn mạnh tầm quan trọng của giáo dục hòa bình và đối thoại liên văn hóa. Việc giáo dục thế hệ trẻ về lịch sử xung đột, nguyên nhân và hậu quả của nó, cùng với việc thúc đẩy sự hiểu biết và tôn trọng giữa các nền văn hóa, dân tộc là chìa khóa để xây dựng một văn hóa hòa bình toàn cầu. Chỉ khi chúng ta học cách thấu hiểu và chấp nhận sự khác biệt, mới có thể hóa giải những mâu thuẫn trước khi chúng leo thang thành xung đột vũ trang.
Kết luận
Quan điểm triết học về chiến tranh là một lĩnh vực nghiên cứu rộng lớn và phức tạp, không ngừng phát triển qua các thời đại và bối cảnh. Từ những suy tư về bản chất của bạo lực và nguồn gốc chiến tranh của các triết gia cổ điển, đến việc xây dựng Thuyết Chiến tranh Chính nghĩa với các tiêu chí chặt chẽ về đạo đức và tính hợp pháp, cho đến những thách thức mới từ công nghệ hiện đại và sự phức tạp của xung đột phi đối xứng, mỗi thời kỳ đều mang đến những câu hỏi và cách tiếp cận riêng.
