Quan điểm của triết học Mác – Lênin về con người là nền tảng lý luận giúp định hướng nhận thức và hành động trong sự nghiệp phát triển con người toàn diện. Từ góc nhìn lịch sử – duy vật biện chứng, triết học Mác – Lênin không chỉ nhìn nhận con người là một thực thể sinh học mà còn là một chủ thể xã hội với năng lực sáng tạo và khả năng cải biến thế giới.
Thông qua bài viết sau đây, Hiểu Triết sẽ phân tích sâu sắc quan điểm này từ nhiều khía cạnh để giúp người đọc tiếp cận trọn vẹn tư tưởng Mác – Lênin về con người.
Bản chất con người theo quan điểm triết học Mác – Lênin
Con người là tổng hòa các mối quan hệ xã hội
Theo triết học Mác – Lênin, bản chất con người không phải là một khái niệm trừu tượng hay cố hữu của cá nhân riêng biệt. Thay vào đó, nó được hình thành và phát triển thông qua các mối quan hệ xã hội.
C.Mác đã khẳng định: “Bản chất con người là tổng hòa các mối quan hệ xã hội” . Điều này có nghĩa là con người không thể tồn tại và phát triển một cách biệt lập mà luôn gắn bó mật thiết với cộng đồng và xã hội. Hay có thể nói, con người tồn tại không chỉ ở phương diện cá thể mà là sự tổng hòa, tồn tại chung sống trong tập thể.
Con người vừa mang tính sinh học vừa mang tính xã hội
Triết học Mác – Lênin nhìn nhận con người như một thực thể thống nhất giữa hai phương diện: tự nhiên (sinh học) và xã hội. Về mặt sinh học, con người là sản phẩm của quá trình tiến hóa tự nhiên, mang những đặc điểm sinh học như các loài động vật khác. Các hoạt động bao gồm: kiếm thức ăn, nước uống, đấu tranh sinh tồn theo bản năng và duy trì nòi giống.
Tuy nhiên, điểm khác biệt cốt lõi nằm ở khả năng lao động và tạo ra các mối quan hệ xã hội phức tạp. Khả năng lao động không chỉ giúp con người thích nghi với môi trường mà còn là yếu tố quyết định trong việc hình thành và phát triển các mối quan hệ xã hội. Thông qua lao động, con người tạo ra của cải vật chất, phát triển ngôn ngữ, văn hóa và các thiết chế xã hội, từ đó khẳng định vị trí và vai trò của mình trong xã hội.
Vai trò của lao động trong hình thành bản chất con người
Lao động được xem là yếu tố cơ bản và quyết định trong việc hình thành bản chất con người. Theo C.Mác và Ph.Ăngghen, chính nhờ lao động mà con người đã vượt qua loài động vật để trở thành một thực thể xã hội có ý thức. Lao động không chỉ giúp con người tạo ra của cải vật chất mà còn là quá trình con người tự cải biến mình, phát triển trí tuệ và năng lực sáng tạo.
Ngoài ra, C.Mác cũng nhấn mạnh vào việc phát triển khoa học sẽ trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp trong tương lai. Đặc biệt trong cuốn Tư Bản, ông dường như đã có một sự tiên đoán về tương lai thế giới. Trong đó, ông có đề cập đến việc tạo ra của cải vật chất trong những thế kỷ sau này sẽ ít còn phụ thuộc vào số giờ làm việc và số lượng con người tham gia lao động. Mà thay vào đó, khoa học công nghệ sẽ là thành phần nòng cốt trong việc tạo ra sản phẩm, thúc đẩy tiến trình phát triển xã hội.
Mối quan hệ giữa con người và lực lượng sản xuất theo quan điểm của C.Mác
Như vậy, lực lượng sản xuất theo C. Mác bao gồm người lao động và tư liệu sản xuất, với sự tham gia sản xuất trực tiếp của khoa học công nghệ. Từ đó, có thể thấy rằng sự phát triển của khoa học công nghệ không chỉ đơn thuần là yếu tố hỗ trợ mà đã trở thành một bộ phận cấu thành trong lực lượng sản xuất hiện đại.
Đặc biệt trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và cách mạng công nghiệp 4.0, vai trò của trí tuệ, kỹ năng, và khả năng thích nghi của người lao động ngày càng trở nên quan trọng, phản ánh sâu sắc quan điểm của C. Mác về mối liên hệ giữa con người với sự vận động của sản xuất.
Điều này cũng cho thấy rằng con người không chỉ là một yếu tố trong sản xuất, mà còn là chủ thể sáng tạo và là trung tâm thúc đẩy tiến bộ xã hội, thông qua việc cải tiến và ứng dụng khoa học vào thực tiễn.
Con người trong mối quan hệ với lịch sử
Con người là sản phẩm và chủ thể của lịch sử
Theo triết học Mác – Lênin, con người không phải là một thực thể cố định, bất biến mà được hình thành và phát triển trong quá trình lịch sử. Bản chất con người là tổng hòa những mối quan hệ xã hội, bao gồm các quan hệ kinh tế, chính trị, xã hội và văn hóa. Chính những mối quan hệ này đã định hình nên con người và tạo nên sự khác biệt giữa con người với các loài động vật khác.
Con người là chủ thể sáng tạo lịch sử
Không chỉ là sản phẩm của lịch sử, con người còn là chủ thể sáng tạo nên lịch sử thông qua hoạt động thực tiễn. Bằng lao động và sáng tạo, con người tác động vào tự nhiên và xã hội, cải biến thế giới xung quanh để phục vụ nhu cầu của mình. Chính quá trình này đã thúc đẩy sự phát triển của xã hội loài người và tạo nên những bước tiến vượt bậc trong lịch sử.
Phép biện chứng duy vật và cách nhìn toàn diện về con người
Quan điểm của triết học Mác – Lênin về con người được xây dựng trên nền tảng phép biện chứng duy vật, một phương pháp luận khoa học giúp phân tích và hiểu rõ bản chất, vai trò và sự phát triển của con người trong mối quan hệ với tự nhiên và xã hội. Phép biện chứng duy vật khẳng định rằng mọi hiện tượng trong tự nhiên, xã hội và tư duy đều vận động, phát triển theo quy luật khách quan và sự thay đổi đó xuất phát từ mâu thuẫn nội tại của sự vật.
Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến
Theo phép biện chứng duy vật, mọi sự vật, hiện tượng đều tồn tại trong mối liên hệ với nhau. Con người không thể tồn tại biệt lập mà luôn gắn bó mật thiết với tự nhiên và xã hội. Chính trong quá trình tương tác này, con người không chỉ tiếp thu mà còn đóng góp vào việc xây dựng và cải biến các quan hệ xã hội, từ đó phát triển toàn diện về mặt trí tuệ, đạo đức và thể chất.
Phép biện chứng duy vật nhấn mạnh rằng sự phát triển là kết quả của quá trình vận động liên tục, trong đó các mâu thuẫn nội tại đóng vai trò là động lực thúc đẩy sự biến đổi. Con người, với tư cách là một thực thể xã hội, không ngừng phát triển thông qua hoạt động thực tiễn, đặc biệt là lao động. Lao động không chỉ giúp con người tạo ra của cải vật chất mà còn là quá trình con người tự cải biến mình, phát triển trí tuệ và năng lực sáng tạo.
Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức con người
Mặt khác, triết học Mác – Lênin khẳng định rằng vật chất quyết định ý thức, nhưng ý thức cũng có thể tác động trở lại vật chất thông qua hoạt động thực tiễn của con người. Điều này có nghĩa là con người không chỉ bị chi phối bởi điều kiện vật chất mà còn có khả năng nhận thức và cải biến thế giới xung quanh mình. Chính sự tác động qua lại này tạo nên sự phát triển không ngừng của xã hội loài người.
Phép biện chứng duy vật không chỉ là một lý thuyết triết học mà còn là phương pháp luận giúp con người nghiên cứu và giải quyết các vấn đề thực tiễn trong đời sống. Bằng cách phân tích các mâu thuẫn nội tại và tìm ra quy luật phát triển của sự vật, con người có thể đưa ra những quyết định đúng đắn, phù hợp với thực tiễn và thúc đẩy sự tiến bộ xã hội.
Quan điểm triết học Mác về con người toàn diện trong xã hội cộng sản chủ nghĩa
Giải phóng con người khỏi áp bức và bóc lột
Một trong những mục tiêu cốt lõi của chủ nghĩa cộng sản là xóa bỏ mọi hình thức áp bức và bóc lột, tạo điều kiện cho con người phát triển tự do và toàn diện. Theo C.Mác và Ph.Ăngghen, để đạt được điều này, cần phải xóa bỏ cơ sở tạo ra sự phân biệt giai cấp và đối kháng xã hội, tiến tới một xã hội không có giai cấp và không có nhà nước với tư cách là công cụ áp bức.
Phát triển toàn diện các mặt của con người
Trong xã hội cộng sản chủ nghĩa, con người không chỉ được đảm bảo về mặt vật chất mà còn được phát triển toàn diện về trí tuệ, đạo đức và thể chất. Điều này đòi hỏi phải xây dựng một môi trường xã hội tốt đẹp, ổn định và hài hòa, đảm bảo cho con người có được đời sống xã hội phong phú và môi trường sinh thái tươi đẹp để phát triển hài hòa giữa con người và thiên nhiên.
Khi đó, lao động không còn là gánh nặng mà trở thành nhu cầu tự nhiên của con người. Con người lao động không phải vì sự ép buộc hay để tồn tại, mà vì niềm vui sáng tạo và cống hiến cho cộng đồng. Điều này phản ánh một sự thay đổi căn bản trong nhận thức và thái độ của con người đối với lao động, từ đó thúc đẩy sự phát triển bền vững của xã hội.
Xây dựng ý thức xã hội mới
Phát triển con người toàn diện trong xã hội cộng sản chủ nghĩa không thể tách rời việc xây dựng một ý thức xã hội mới, phù hợp với những giá trị của chủ nghĩa xã hội. Điều này bao gồm việc nâng cao ý thức trách nhiệm, tinh thần đoàn kết, lòng yêu nước và ý thức cộng đồng. Chỉ khi quần chúng nhân dân thực sự ý thức mình là một phần tử của chủ nghĩa xã hội, họ mới có trách nhiệm với những việc họ làm một cách tự giác.
Để phát triển con người toàn diện, cần phải tạo ra một môi trường xã hội và sinh thái lành mạnh. Điều này bao gồm việc giải quyết những vấn đề thiết thực mà nhân dân quan tâm, tạo ra môi trường xã hội ổn định, hài hòa và môi trường sinh thái tươi đẹp để đảm bảo sự phát triển hài hòa giữa con người và thiên nhiên.
Vai trò của giáo dục và ý thức trong phát triển con người
Ý thức xã hội là sự phản ánh của con người về hiện thực xã hội, trong khi tự ý thức là khả năng con người nhận thức về bản thân. Cả hai yếu tố này đều cần thiết để cá nhân phát triển toàn diện, có khả năng tự điều chỉnh hành vi và đóng góp tích cực cho xã hội.
Giáo dục là công cụ quan trọng trong việc hình thành con người mới. Giáo dục xã hội chủ nghĩa không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn rèn luyện đạo đức, lối sống và ý thức xã hội cho con người. Thông qua giáo dục, con người được trang bị đầy đủ để phát triển toàn diện và tham gia vào công cuộc xây dựng xã hội.
Vận dụng quan điểm Mác – Lênin vào xây dựng con người Việt Nam hiện nay
Trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, việc phát triển con người cần chú trọng đến việc nâng cao trình độ chuyên môn, kỹ năng lao động và khả năng thích ứng với công nghệ mới. Đồng thời, cần đảm bảo rằng con người không bị tha hóa, mất đi bản chất xã hội của mình.
Phát triển con người không chỉ là về mặt vật chất mà còn về mặt tinh thần. Cần giáo dục và bồi dưỡng các giá trị đạo đức, lòng yêu nước và tinh thần trách nhiệm xã hội để mỗi cá nhân không chỉ sống cho bản thân mà còn vì cộng đồng và đất nước.
Trong nền kinh tế tri thức, con người là nguồn lực quan trọng nhất. Do đó, cần đầu tư vào giáo dục, nghiên cứu và phát triển để nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, đáp ứng yêu cầu của thời đại mới.
Kết luận
Quan điểm của triết học Mác – Lênin về con người là một hệ thống lý luận sâu sắc, toàn diện, phản ánh đúng bản chất và vai trò của con người trong xã hội. Việc hiểu và vận dụng đúng đắn quan điểm này sẽ giúp chúng ta xây dựng một xã hội công bằng, tiến bộ và phát triển bền vững. Đặc biệt, trong bối cảnh hiện nay, việc phát triển con người toàn diện là yếu tố then chốt để đưa đất nước tiến lên, hội nhập và phát triển cùng thế giới.
