Tại sao một học thuyết ra đời cách đây hơn 150 năm lại vẫn định hình tư duy chính trị – xã hội ngày nay? Chủ nghĩa duy vật lịch sử là một trong những học thuyết nền tảng và có ảnh hưởng sâu rộng nhất trong triết học và khoa học xã hội hiện đại. Do Karl Marx và Friedrich Engels phát triển, học thuyết này cung cấp một lăng kính độc đáo để phân tích sự phát triển của xã hội loài người, nhấn mạnh vai trò quyết định của các yếu tố vật chất và kinh tế.
Vậy, chủ nghĩa duy vật lịch sử là gì và nó đã định hình cách chúng ta nhìn nhận thế giới như thế nào? Trong bài viết này, hãy cùng Hiểu Triết đi sâu tìm hiểu từ khái niệm cơ bản, các quy luật vận động đến ý nghĩa thực tiễn của chủ nghĩa duy vật lịch sử trong việc lý giải và định hình xã hội.
Chủ nghĩa Duy vật Lịch sử là gì? Khái niệm và Nguồn gốc
Để thực sự nắm bắt được bản chất của một xã hội, chúng ta cần tìm hiểu cội nguồn và những quy luật chi phối sự vận động của nó. Trong hành trình đó, Chủ nghĩa Duy vật nổi lên như một ngọn hải đăng soi sáng, cung cấp một cách tiếp cận khoa học và khách quan để giải mã quá trình tiến hóa của nhân loại. Đây không chỉ là một lý thuyết suông mà còn là một phương pháp luận lịch sử mạnh mẽ, định hình cách hàng triệu người hiểu về thế giới.
Định nghĩa cốt lõi của Chủ nghĩa Duy vật Lịch sử
Chủ nghĩa duy vật lịch sử (hay còn gọi là Duy vật lịch sử) là học thuyết triết học nghiên cứu về những quy luật chung nhất của sự vận động, phát triển xã hội. Nó khẳng định rằng sự tồn tại xã hội, đặc biệt là các điều kiện vật chất và kinh tế, chính là yếu tố quyết định ý thức xã hội và toàn bộ đời sống tinh thần của xã hội.
Nói cách khác, cách con người sản xuất ra của cải vật chất sẽ định hình nên các quan hệ xã hội, thể chế chính trị, pháp luật, đạo đức và thậm chí là tư tưởng, văn hóa của họ.
Học thuyết này mang tính vật chất và khách quan sâu sắc, đối lập hoàn toàn với quan điểm cho rằng ý chí, tinh thần hay các tư tưởng siêu hình là động lực chính của lịch sử. Thay vào đó, nó nhấn mạnh vào vai trò của sản xuất vật chất như là nền tảng của mọi sự phát triển.
Bối cảnh ra đời và vai trò của Karl Marx, Friedrich Engels
Trong thế kỷ 19, xã hội tư bản chủ nghĩa phát triển mạnh mẽ, kèm theo đó là những mâu thuẫn gay gắt giữa các tầng lớp xã hội.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử không phải là sản phẩm của suy tưởng ngẫu nhiên mà ra đời từ bối cảnh xã hội sôi động của thế kỷ 19. Đây là thời kỳ xã hội tư bản chủ nghĩa đang phát triển mạnh mẽ, kéo theo những mâu thuẫn giai cấp sâu sắc và những cuộc đấu tranh quyết liệt giữa giai cấp tư sản và giai cấp vô sản.
Chính từ việc quan sát và phân tích những hiện tượng xã hội này, Karl Marx, cùng với người bạn và cộng sự thân thiết Friedrich Engels, đã phát triển nên học thuyết vĩ đại này. Họ không chỉ phê phán các lý thuyết duy tâm đương thời mà còn xây dựng một hệ thống lý luận khoa học, lý giải lịch sử từ những nền tảng vật chất.
Có thể nói, học thuyết này là một bộ phận hữu cơ của chủ nghĩa Mác, cùng với triết học Mác-Lênin và kinh tế chính trị Mác-Lênin, tạo nên ba bộ phận cấu thành lý luận cơ bản của giai cấp công nhân.
Quy luật Phát triển Xã hội: Mối quan hệ giữa Cơ sở Hạ tầng và Kiến trúc Thượng tầng
Để giải thích sự vận động và phát triển của xã hội, Chủ nghĩa Duy vật Lịch sử đưa ra một mô hình cấu trúc độc đáo, phân chia xã hội thành hai cấp độ cơ bản: cơ sở hạ tầng kinh tế và kiến trúc thượng tầng. Mối quan hệ giữa hai yếu tố này là quy luật nền tảng, chi phối toàn bộ đời sống xã hội.
Khái niệm và vai trò của Cơ sở Hạ tầng Kinh tế
Cơ sở hạ tầng kinh tế là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của một xã hội nhất định. Nói cách khác, đó là nền tảng vật chất, là cái “xương sống” của xã hội, nơi diễn ra quá trình sản xuất và trao đổi của cải.
Cơ sở hạ tầng kinh tế bao gồm hai thành phần chính: lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất.
- Lực lượng sản xuất thể hiện năng lực thực tiễn của con người trong việc cải biến tự nhiên để tạo ra của cải vật chất. Nó bao gồm người lao động với kinh nghiệm, kỹ năng và tư liệu sản xuất.
- Quan hệ sản xuất là mối quan hệ giữa con người với con người trong quá trình sản xuất và phân phối của cải. Yếu tố quan trọng nhất của quan hệ sản xuất là quan hệ sở hữu tư liệu sản xuất, quyết định địa vị của các giai cấp trong xã hội.
Sự thống nhất giữa hai thành phần này tạo thành phương thức sản xuất, nền tảng vật chất quyết định cấu trúc xã hội.
Khái niệm và vai trò của Kiến trúc Thượng tầng
Trên nền tảng của cơ sở hạ tầng kinh tế, một hệ thống các quan hệ và hình thái ý thức xã hội nhất định sẽ được xây dựng, đó chính là kiến trúc thượng tầng. Nó bao gồm toàn bộ các quan hệ xã hội về chính trị, pháp quyền, đạo đức, tôn giáo, khoa học, nghệ thuật, cùng với các tổ chức và thể chế tương ứng.
Cụ thể, kiến trúc thượng tầng bao gồm Nhà nước, pháp luật, đạo đức, tôn giáo, văn hóa, và các hình thái tư tưởng xã hội khác. Mỗi yếu tố này đều có chức năng và vai trò riêng trong việc điều chỉnh và duy trì trật tự xã hội.
Mối quan hệ biện chứng giữa Cơ sở Hạ tầng và Kiến trúc Thượng tầng
Theo chủ nghĩa duy vật lịch sử, mối quan hệ giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là mối quan hệ biện chứng, trong đó cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng. Tức là, nền tảng kinh tế của một xã hội sẽ quy định tính chất và hình thức của các thể chế chính trị, pháp luật, và các hình thái ý thức xã hội khác.
Khi cơ sở hạ tầng thay đổi (do sự phát triển của lực lượng sản xuất), kiến trúc thượng tầng cũng sẽ phải thay đổi theo để phù hợp. Tuy nhiên, không chỉ là sự quyết định một chiều, kiến trúc thượng tầng cũng có sự tác động trở lại mạnh mẽ đối với cơ sở hạ tầng. Nó có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của cơ sở hạ tầng, thông qua các chính sách, quy định, và hệ tư tưởng.
Động lực của Lịch sử: Mâu thuẫn và Đấu tranh Giai cấp
Nếu cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là cấu trúc của xã hội, thì mâu thuẫn biện chứng và đấu tranh giai cấp chính là những động lực nội tại, không ngừng thúc đẩy xã hội vận động và phát triển. Chủ nghĩa duy vật lịch sử không nhìn lịch sử như một chuỗi sự kiện ngẫu nhiên mà là một quá trình liên tục của các xung đột và giải quyết xung đột.
Nguyên nhân của sự vận động và phát triển
Sự phát triển không ngừng của lực lượng sản xuất luôn có xu hướng vượt ra khỏi khuôn khổ của những quan hệ sản xuất cũ kỹ, không còn phù hợp. Sự lạc hậu của quan hệ sản xuất so với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất sẽ tạo ra một mâu thuẫn biện chứng sâu sắc.
Ví dụ, khi máy móc hiện đại ra đời (lực lượng sản xuất phát triển) nhưng quan hệ sở hữu tư liệu sản xuất vẫn thuộc về một nhóm nhỏ (quan hệ sản xuất cũ), sẽ nảy sinh mâu thuẫn. Để giải quyết mâu thuẫn này, sự phát triển của lực lượng sản xuất đòi hỏi thay đổi quan hệ sản xuất.
Vai trò của Giai cấp và Đấu tranh Giai cấp
Giai cấp là nhóm người có vị trí xã hội và lợi ích kinh tế khác biệt, đặc biệt trong các xã hội có quan hệ sản xuất đối kháng như tư bản chủ nghĩa. Đấu tranh giai cấp là cuộc xung đột lợi ích giữa các giai cấp, là động lực trực tiếp quan trọng nhất thúc đẩy sự phát triển xã hội có đối kháng giai cấp.
Đấu tranh giai cấp diễn ra dưới nhiều hình thức: từ đấu tranh kinh tế, tư tưởng đến đấu tranh chính trị. Đỉnh cao của đấu tranh giai cấp là cách mạng xã hội, khi mâu thuẫn tích tụ đến mức không thể dung hòa, buộc phải có sự thay đổi căn bản về phương thức sản xuất và hình thái kinh tế xã hội
Con đường Tiến hóa: Các Hình thái Kinh tế Xã hội và Chuyển biến Lịch sử
Dựa trên quy luật về sự vận động của các mâu thuẫn và đấu tranh giai cấp, chủ nghĩa duy vật lịch sử đã phác thảo một bức tranh tổng thể về quá trình tiến hóa xã hội thông qua các hình thái kinh tế xã hội nối tiếp nhau. Đây là một trong những đóng góp lớn nhất của học thuyết này.
Phân loại các Hình thái Kinh tế Xã hội
Lịch sử xã hội loài người có thể được phân chia thành các hình thái kinh tế xã hội khác nhau:
- Cộng sản nguyên thủy: xã hội săn bắn, hái lượm, chưa có sở hữu riêng tư.
- Chế độ chiếm hữu nô lệ: phát triển sự phân hóa xã hội dựa trên sở hữu nô lệ.
- Phong kiến: xã hội dựa trên quan hệ địa chủ – nông dân.
- Tư bản chủ nghĩa: xã hội với quan hệ sản xuất tư hữu, công nghiệp phát triển.
- Chủ nghĩa xã hội/ cộng sản chủ nghĩa: mục tiêu hướng đến xã hội công bằng, không có áp bức.
Quy luật chuyển biến và phát triển của các hình thái
Các hình thái kinh tế xã hội không tồn tại biệt lập mà thay thế nhau theo một quy luật khách quan, đó là sự thay thế tuần tự và tính khách quan của quá trình lịch sử. Sự chuyển biến này diễn ra thông qua các cuộc cách mạng xã hội, khi quan hệ sản xuất cũ trở thành xiềng xích kìm hãm lực lượng sản xuất phát triển.
Tuy nhiên, cần lưu ý rằng mặc dù có một trình tự chung, nhưng không phải mọi xã hội đều phải trải qua đầy đủ tất cả các hình thái theo một khuôn mẫu cứng nhắc. Có những trường hợp đặc thù, một xã hội có thể bỏ qua một hay vài hình thái nào đó để đi lên trình độ cao hơn, miễn là có những điều kiện khách quan và chủ quan cho phép.
Điều này thể hiện tính biện chứng, linh hoạt của học thuyết, chứ không phải là một thuyết định mệnh tuyệt đối
Ý nghĩa Thực tiễn và Vận dụng của Chủ nghĩa Duy vật Lịch sử
Vượt lên trên vai trò là một học thuyết triết học thuần túy, chủ nghĩa duy vật lịch sử đã chứng minh được giá trị to lớn của mình trong việc phân tích thực tiễn và định hướng cho sự phát triển của xã hội. Nó không chỉ giúp chúng ta hiểu quá khứ mà còn trang bị công cụ để phân tích hiện tại và dự báo tương lai.
Giá trị phương pháp luận trong nghiên cứu và phân tích xã hội
Chủ nghĩa duy vật lịch sử là công cụ phân tích mạnh mẽ để hiểu và giải thích các biến động lịch sử, các hiện tượng xã hội, chính trị và văn hóa. Nó giúp nhận diện bản chất của các hiện tượng xã hội thay vì chỉ nhìn thấy bề ngoài.
Học thuyết này chỉ ra rằng để hiểu một sự kiện lịch sử hay một vấn đề xã hội, cần phải đặt nó trong mối liên hệ với các điều kiện kinh tế-xã hội cụ thể đã sản sinh ra nó. Điều này giúp tránh được những cách giải thích chủ quan, duy tâm hay phiến diện. Nó là một công cụ mạnh mẽ để phân tích phát triển xã hội và các biến động lịch sử.
Ứng dụng trong định hướng và xây dựng xã hội hiện đại
Học thuyết này có vai trò quan trọng trong xây dựng chính sách xã hội, định hướng phát triển đất nước.
Ví dụ cụ thể, Cách mạng Công nghiệp là một minh chứng rõ ràng cho sự thay đổi về lực lượng sản xuất đã kéo theo những biến đổi sâu sắc về quan hệ sản xuất và toàn bộ kiến trúc thượng tầng.
Trong bối cảnh Việt Nam, học thuyết này là nền tảng tư tưởng cho quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam và công cuộc Đổi mới đã mang lại những thành tựu to lớn. Việc phân tích mối liên hệ giữa phát triển kinh tế và các khía cạnh xã hội, chính trị là ứng dụng thường thấy.
Vai trò của Quần chúng Nhân dân và Cá nhân trong Lịch sử
Mặc dù nhấn mạnh vai trò của các yếu tố kinh tế và quy luật khách quan, chủ nghĩa duy vật lịch sử không hề phủ nhận vai trò của con người. Ngược lại, nó khẳng định quần chúng nhân dân là chủ thể và lực lượng sáng tạo ra lịch sử. Mọi sự thay đổi xã hội, mọi cuộc cách mạng đều không thể thành công nếu thiếu sự tham gia tích cực của đông đảo quần chúng.
Các cá nhân kiệt xuất, những nhà lãnh đạo, những “vĩ nhân”, có thể đóng vai trò xúc tác, định hướng, nhưng họ chỉ có thể phát huy vai trò của mình khi hành động phù hợp với quy luật khách quan của lịch sử và được sự ủng hộ của quần chúng.
Đây là mối quan hệ biện chứng giữa vai trò của cá nhân (vĩ nhân) và vai trò của quần chúng, một đặc điểm nổi bật của quan điểm duy vật về lịch sử.
Kết luận
Chủ nghĩa duy vật lịch sử không chỉ là một chương quan trọng trong lịch sử triết học mà còn là một công cụ phân tích sắc bén, giúp chúng ta hiểu sâu sắc về bản chất của xã hội và những quy luật chi phối sự phát triển của nó.
Từ việc giải mã mối quan hệ giữa cơ sở hạ tầng kinh tế và kiến trúc thượng tầng, đến việc chỉ ra vai trò động lực của đấu tranh giai cấp và con đường tiến hóa qua các hình thái kinh tế xã hội, học thuyết này đã mở ra một lăng kính mới để nhìn nhận thế giới.
Dù trải qua nhiều tranh luận và phê phán, tầm ảnh hưởng và giá trị thực tiễn của chủ nghĩa duy vật lịch sử vẫn còn nguyên vẹn, tiếp tục là kim chỉ nam cho nhiều nghiên cứu và hành động cách mạng trong bối cảnh toàn cầu hóa và những biến đổi phức tạp của thế kỷ 21. Triết học duy vật không chỉ là quá khứ mà còn là một phần quan trọng định hình tư duy về tương lai của nhân loại.
